پنل علمی «حقوق بشر شرقی و نظام بین‌المللی حقوق بشر» با هدف بررسی و تحلیل تعاملات میان مؤلفه‌های حقوق بشر شرقی و نظام جهانی حقوق بشر در عصر معاصر، ذیل پیش همایش تخصصی «حقوق بشر شرقی: از نظریه تا عمل» برگزار شد.

اطلاعات کلی
• دبیر پنل: دکتر محمود جلالی، عضو هیئت‌علمی گروه حقوق دانشگاه اصفهان
• سخنرانان:
- دکتر سید احسان رفیعی علوی، رئیس دانشگاه و عضو هیئت‌علمی گروه حقوق دانشگاه باقرالعلوم(ع)
- دکتر حسن پوربافرانی، عضو هیئت‌علمی گروه حقوق دانشگاه اصفهان
- دکتر امیر مقامی، عضو هیئت‌علمی گروه حقوق دانشگاه اصفهان
• سرفصل‌ها:
- بررسی نظام بین‌المللی حقوق بشر در عصر معاصر
- قرابت‌ها و تباینات حقوق بشر شرقی و قواعد جهان‌شمول حقوق بشر
- امکان‌سنجی شکل‌دهی به قواعد جهان‌شمول حقوق بشر مبتنی بر مؤلفه‌های حقوق بشر شرقی
• تاریخ برگزاری: چهارشنبه مورخ 21 آذر ماه 1403
• ساعت برگزاری: 10:00 الی 11:45
• محل برگزاری: سالن شهید سلیمانی، ساختمان مرکزی دانشگاه اصفهان

گزارش سخنرانی‌ها
دکتر رفیعی علوی در ابتدای این پنل، به نقد مفاهیم بنیادین حقوق بشر غربی پرداختند و بیان داشتند:
حقوق بشر جهانی بیش از آنکه بر تنوع فرهنگی تأکید داشته باشد، بر اصولی چون مالکیت بر خود، خودعاملی و خودمختاری تمرکز دارد. این اصول اگرچه برای برخی فرهنگ‌ها پذیرفتنی هستند، در فرهنگ‌های شرقی به‌عنوان تهدیدی برای انسجام اجتماعی و استقلال فرهنگی شناخته می‌شوند.
ایشان با تشریح اهمیت بعد معنوی در تحقق حقوق بشر افزودند:
یکی از مشکلات امروز در زمینه حقوق بشر، نبود یک الزام درونی معنوی است. فرهنگ‌هایی که ارزش‌های اخلاقی و معنوی را در اولویت قرار می‌دهند، می‌توانند سهم بیشتری در توسعه حقوق بشر ایفا کنند. ما باید به‌جای صرفاً تأکید بر اصول فردگرایانه، به همبستگی و کرامت انسانی نیز توجه کنیم.
دکتر رفیعی علوی همچنین به آینده‌نگری در حوزه حقوق بشر نیز اشاره کردند و اظهار داشتند:
نسل‌های سوم و چهارم حقوق بشر، فرصتی برای بازتعریف مفاهیم بر اساس نیازهای واقعی بشر امروز هستند. این بازتعریف باید با مشارکت تمدن‌های شرقی صورت گیرد تا هم‌زمان با احترام به هویت فرهنگی ملت‌ها، مسیر توسعه و تعامل را هموار کند.
پس از ایشان، دکتر جلالی با رویکردی تاریخی و دینی به بررسی جایگاه حقوق بشر در منابع اسلامی پرداختند. ایشان با ذکر نمونه‌هایی از متون اسلامی گفتند:
در آموزه‌های اسلامی، حق‌الناس بر حق‌الله مقدم است و حفظ کرامت انسانی در تمامی شرایط توصیه شده است. برای مثال، در سیره امام علی (ع)، حتی در جنگ نیز از آسیب‌رساندن به دشمنان جلوگیری شده است. این نمونه‌ها نشان می‌دهند که اصول حقوق بشر نه‌تنها در غرب، بلکه در تمدن‌های شرقی نیز ریشه دارد.
ایشان در ادامه به جهانی بودن مفهوم حقوق بشر اشاره کرده و بیان داشتند:
منشور سازمان ملل و اعلامیه جهانی حقوق بشر با مشارکت کشورهای مختلف، از جمله جهان شرق، تدوین شده‌اند؛ بنابراین، این اسناد نمایانگر تلاش جهانی برای حفظ کرامت انسانی هستند و نباید آنها را به‌عنوان ابزار غربی محدود کنیم.
دکتر جلالی همچنین به چالش‌های عملی حقوق بشر پرداختند و افزودند:
اگرچه مفاهیم حقوق بشر بر پایه اصول مشترک انسانی بنا شده‌اند، اما در عمل، تضادهای فرهنگی و سیاسی مانع از تحقق کامل آن شده‌اند. ما باید به‌جای نگاه تقابلی به حقوق بشر، به دنبال تقویت رویکردهای همگرایانه باشیم.
در ادامه این پنل، دکتر مقامی به تحلیل حقوق بشر شرقی به‌عنوان پاسخی به نظم غربی پرداختند و پرسیدند:
آیا سازمان‌های بریکس و شانگهای می‌توانند باتوجه‌به تنوع فرهنگی اعضای خود، نوعی شریعت جدید معرفی کنند؟ حقوق بشر به‌عنوان شریعتی مدرن گاه به‌عنوان دین ساختگی نیز تلقی می‌شود. اما آیا این ادعا که حقوق بشر انحصاراً غربی است، قابل‌قبول است؟
ایشان به محدودیت‌های موجود در حقوق بشر جهانی اشاره کرده و بیان داشتند:
حقوق بشر شرقی در بسیاری از موارد، نه‌تنها به‌عنوان یک نظام مستقل، بلکه به‌عنوان واکنشی به هژمونی غربی تعریف شده است. از منظر حقوقی، این مفهوم در حداقلی‌ترین سطح معنا پیدا کرده و بیشتر حاصل توافقات سیاسی است. بااین‌حال، تلاش برای تدوین یک نظام حقوق بشر مبتنی بر ارزش‌های شرقی، می‌تواند در مقابله با نظم جهانی موجود تأثیرگذار باشد.
دکتر مقامی همچنین به اقدامات اخیر سازمان‌های بین‌المللی اشاره کردند و گفتند:
اصلاحات ساختاری در سازمان ملل، از جمله تأسیس شورای حقوق بشر و فعالیت سازمان‌هایی مانند بریکس و شانگهای، نشان‌دهنده تلاش برای مقابله با نظم غربی است. این سازمان‌ها اگر بتوانند بر محور توسعه پایدار و چندجانبه‌گرایی فعالیت کنند، می‌توانند به الگویی برای نظام حقوق بشر شرقی تبدیل شوند.
در پایان، دکتر پوربافرانی به تحلیل تطبیقی میان حقوق بشر بین‌المللی و حقوق اسلامی پرداختند و اظهار داشتند:
اصول حقوق بشر بین‌المللی، علی‌رغم اختلافاتی که با نظام‌های حقوقی محلی دارند، در بسیاری از موارد قابل‌تطبیق هستند. برای مثال، در حوزه حقوق کودک، ایران با تصویب قوانین جدید تلاش کرده تا به معیارهای بین‌المللی نزدیک‌تر شود.
ایشان در ادامه با اشاره به چالش‌های حقوق بشر اسلامی افزودند:
در نظام حقوقی ایران، برخی مجازات‌ها مانند اعدام و شلاق، با انتقادات بین‌المللی مواجه شده‌اند. این در حالی است که تعامل سازنده با نهادهای بین‌المللی می‌تواند به تقویت اعتبار نظام حقوقی ما کمک کند. برای مثال، اجرای اصول عدالت کیفری و رعایت کرامت انسانی در مجازات‌ها، نه‌تنها موجب پذیرش بیشتر نظام حقوقی ایران در سطح جهانی خواهد شد، بلکه گامی به‌سوی تقویت حقوق بشر شرقی است.
وی همچنین به اهمیت مشارکت فعال کشورهای اسلامی در تدوین اصول جدید حقوق بشر اشاره کردند و گفتند:
کشورهای اسلامی باید باتوجه‌به ارزش‌های فرهنگی و دینی خود، نقشی پررنگ‌تر در بازتعریف حقوق بشر ایفا کنند. این مشارکت می‌تواند به ایجاد پل‌های ارتباطی میان تمدن‌های مختلف منجر شود.
شایان‌ذکر است که این پنل با بحث و تبادل نظر علمی و طرح سؤالاتی از سوی حاضران درباره نقش فرهنگ‌های شرقی در نظام حقوق بشر معاصر به پایان رسید.